افت ۱۹ پله‌ای رتبه ایران در شاخص آمادگی دولت در هوش مصنوعی

خبرگزاری مهر: بر اساس گزارش «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» در سال ۲۰۲۳ میلادی که با مدیریت مؤسسه «آکسفورد اینسایتس» تهیه و نگاشته شده؛ ایران در جایگاه ۹۴ جهان (با امتیاز کل ۴۲.۰۷) قرار دارد. در این گزارش، ۱۹۳ کشور ارزیابی و در سیاهه پایانی رتبه‌بندی شده‌اند. ایران در گزارش سال ۲۰۲۲ میلادی این شاخص، در رتبه ۷۵ جهان (با امتیاز کل ۴۵.۳۰) در میان ۱۸۱ کشور جای گرفته بود. نموار یک، روند جایگاه ایران را در این شاخص در سال‌های گذشته نشان می‌دهد.

پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در گزارشی به تحلیل وضعیت ایران در شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی و روند تغییرات کشورهای منطقه در این شاخص پرداخته است.

نمودار ۱. روند سالانه جایگاه جهانی ایران در «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی»

پتانسیل تحول‌آفرین هوش مصنوعی انکارناپذیر است و دولت‌ها در سراسر جهان تأثیر آن را به رسمیت شناخته‌اند. دولت‌ها نه‌تنها در تلاش برای تسهیل نوآوری‌های مرتبط با هوش مصنوعی و ایجاد چارچوب‌های نظارتی هستند، بلکه می‌کوشند این فناوری را در خدمات عمومی نیز به کار گیرند. با این حال، یافتن راه‌هایی برای اطمینان از پذیرش مؤثر هوش مصنوعی به نفع عموم مردم همچنان یک چالش است. «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» به دنبال پاسخ به همین مسئله است. پرسش اصلی که این شاخص به آن پاسخ می‌دهد این است که دولت‌ها تا چه اندازه برای پیاده‌سازی هوش مصنوعی در ارائه خدمات عمومی به شهروندان خود آمادگی دارند.

«شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» آمیزه‌ای از ۳۹ سنجه است که در ۱۰ شاخص و سه بُعد دسته‌بندی شده‌اند. رتبه ایران در بُعد «دولت» ۱۲۴، در بُعد «فناوری» ۶۱، و در بُعد «داده و زیرساخت» ۸۸ جهان است. در جدول یک، امتیاز و رتبه ایران در سه بُعد و ۱۰ شاخص کلیدی «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» آمده‌اند.

داده‌های جدول بالا نشان می‌دهند که ایران در بُعدهای فناوری و داده و زیرساخت عملکرد بهتری نسبت به بُعد دولت داشته است. اما در زمینه‌های پذیرش هوش مصنوعی و بلوغ فناوری، به ویژه در سطح حاکمیت و توسعه استراتژی‌های جامع، چالش‌های جدی وجود دارد. در نمودارهای دو تا چهار، روند جایگاه جهانی ایران در سه بُعد کلیدی «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» گزارش شده است.

بر پایه نمودارهای بالا، جایگاه جهانی ایران در سال‌های گذشته، در بُعدهای ارزیابی این شاخص با افت و خیزهایی همراه بوده است. افزون بر گزارشِ امتیاز و رتبه کشورها در بُعدهای گوناگون، «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» در بر دارنده امتیاز و رتبه کشورها در سنجه‌های ریزتر نیز هست. همان‌گونه که گفته شد، این شاخص، روی هم، نزدیک به ۳۹ سنجه گوناگون را برای ارزیابی کشورها در هم می‌آمیزد. در جدول دو، امتیاز و رتبه ایران در سنجه‌های ارزیابی «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» آمده‌اند. بر این پایه، بهترین رتبه ایران در سنجه‌های قوانین حفاظت از داده‌ها و حریم خصوصی، زیرساخت ۵G، و اشتراک تلفن همراه به دست آمده است. پایین‌ترین رتبه‌های ایران نیز در سنجه‌های کیفیت مقررات و نظارت و مسئولیت‌پذیری است.

جدول ۲. امتیاز و رتبه ایران در سنجه‌های ارزیابی «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» سال ۲۰۲۳ میلادی

بر پایه جدول دو، ایران در ۱۴ سنجه ارزیابی «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» در میان ۵۰ کشور نخست جهان جای گرفته است. به هر روی، با نگاه به جدول دو می‌توان دریافت که توانمندی‌ها و آسیب‌گاه‌های ایران در آمادگی در زمینه هوش مصنوعی کجاست. در جدول سه، این توانمندی‌های و آسیب‌گاه‌ها گزارش شده‌اند.

داده‌های جدول سه نشان می‌دهند که بیشتر توانمندی‌های ایران در زمینه‌های علمی و آموزش عالی هستند. برای نمونه، مقاله‌های پژوهشی در زمینه هوش مصنوعی و دانش‌آموختگان در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی، و ریاضیات، جمعیت با آموزش دانشگاهی، از برون‌دادهای آموزش عالی در ایران هستند.

بر پایه این گزارش، ایران در سال ۲۰۲۳ میلادی در میان کشورهای منطقه در جایگاه ۱۷ جای گرفته است. در جدول چهار، امتیاز و جایگاه کشورهای منطقه در این گزارش آمده است. رتبه جهانی کشورهای منطقه نیز در برابر ویرایش پیشین «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» نشان داده شده‌اند. در این میان، ترکمنستان با ۳۳ پله پیشرفت و ایران با ۱۹ پله پسرفت، چشم‌گیرترین تغییر رتبه را در برابر سال ۲۰۲۲ میلادی در منطقه داشته‌اند.

جدول ۴. امتیاز و جایگاه کشورهای منطقه در «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی» در سال ۲۰۲۳ میلادی

در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA)، اختلافات قابل توجهی در آمادگی دولت‌ها برای پذیرش هوش مصنوعی مشاهده می‌شود. این منطقه از نظر گستره امتیازها در شاخص هوش مصنوعی، رتبه سوم را دارد. تفاوت آشکاری بین کشورهای خاورمیانه و کشورهای شمال آفریقا دیده می‌شود، به‌طوری‌که میانگین امتیاز آن‌ها به ترتیب ۳۸.۸۹ و ۵۱.۱۱ است. با این حال، مصر در شمال آفریقا یک استثنا است و موفق به کسب جایگاهی در بین ۱۰ کشور برتر منطقه شده است. امارات متحده عربی، با امتیازاتی نسبتاً بالا در تمامی ابعاد ارزیابی این شاخص، جایگاه نخست منطقه را دارد و در رتبه ۱۸ جهانی قرار دارد.

در سال ۲۰۲۳، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا شاهد تحولات مهمی در زمینه حاکمیت و اصول اخلاقی هوش مصنوعی بوده است. مصر با معرفی «منشور هوش مصنوعی مسئولانه» در این حوزه پیشرفت چشمگیری داشته است. این منشور، اقداماتی عملی را برای توسعه، مدیریت و استفاده مسئولانه از سیستم‌های هوش مصنوعی ارائه می‌دهد. این منشور با الهام از دستورالعمل‌های سازمان‌های بین‌المللی نظیر او.ئی. سی.دی.، یونسکو، دبلیو.اچ.او. و اتحادیه اروپا تهیه شده و در تلاش است تا آگاهی در خصوص ملاحظات اخلاقی هوش مصنوعی را در میان تمام ذینفعان اکوسیستم هوش مصنوعی تقویت کند.

همچنین، عربستان سعودی اصول اخلاقی هوش مصنوعی خود را منتشر کرده است که با هدف کاهش آثار منفی احتمالی سیستم‌های هوش مصنوعی و حفاظت از حریم خصوصی و داده‌های شخصی تدوین شده است. این چارچوب شامل یک سیستم طبقه‌بندی خطر است که به اجرا و حاکمیت هوش مصنوعی ارتباط دارد و شباهت‌هایی با قانون پیشنهادی هوش مصنوعی اتحادیه اروپا دارد. از طریق این اصول، دولت عربستان در تلاش است تا فرآیندهای تصمیم‌گیری هوش مصنوعی را به گونه‌ای اجرا کند که عدالت و انصاف برای شهروندان را تضمین کند.

در سال‌های اخیر، کشورهای منطقه بهبود در زیرساخت‌های داده و ارتباطات را به‌عنوان اولویت در نظر گرفته‌اند. بحرین ششمین برنامه ملی مخابراتی خود را منتشر کرده است که به نیاز به زیرساخت‌های مقاوم و پایه‌های ارتباطی برای یکپارچه‌سازی فناوری‌های نوینی مانند هوش مصنوعی تاکید می‌کند. علاوه بر این، این برنامه شامل طرح‌هایی برای تدوین استراتژی ملی هوش مصنوعی است.

سرمایه‌گذاری در مراکز داده نیز در این منطقه افزایش یافته است. به عنوان مثال، شرکت «هواوی» ناحیه ابری خود را در ریاض راه‌اندازی کرده و عمان با شرکت «SAP» برای راه‌اندازی یک مرکز داده ابری خصوصی همکاری کرده است. همچنین، مصر میزبان یک مرکز داده بسیار بزرگ با سرمایه‌گذاری ۲۵۰ میلیون دلاری خواهد بود. این پیشرفت‌ها بر آمادگی منطقه در حوزه «داده و زیرساخت» تأثیرگذار خواهند بود.

یک چالش اساسی برای ادغام مؤثر هوش مصنوعی در عملیات دولتی، نیروی انسانی ماهر است. در این زمینه، منطقه با امتیاز متوسط ۴۴.۷۰ در حال حاضر نیاز به بهبود دارد. یکی از طرح‌های امیدوارکننده در این زمینه، برنامه «کدرها» (Coders) در امارات متحده عربی است که با برگزاری رویدادهایی نظیر «هکاتون»، کنفرانس‌ها و برنامه‌های آموزشی، ارتباطات بین جامعه فناوری داخلی و تأثیرگذاران جهانی را تسهیل می‌کند. علاوه بر این، چند کشور شامل عراق، تونس و بحرین، اسناد چشم‌انداز هوش مصنوعی خود را اعلام کرده‌اند که گام مهمی در جهت بهبود آمادگی دولت‌های منطقه برای پذیرش هوش مصنوعی محسوب می‌شود.

گفتنی است که در ویرایش ۲۰۲۳ «شاخص جهانی آمادگی دولت در زمینه هوش مصنوعی»، «آمریکا» با امتیاز ۸۴.۸۰ در جایگاه نخست جهان است و کشورهای «سنگاپور»، «انگلستان»، «فنلاند»، و «کانادا» نیز در جایگاه‌های دوم تا پنجم هستند.

پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) با ساخت و بروزرسانی ابزارهایی حرفه‌ای برای ارزیابی و سنجش علم، فناوری، و نوآوری کشور می‌کوشد تا در زمینه‌های در پیوند با مأموریت‌هایش به سیاست‌گذاران برای برنامه‌ریزی‌های درست و کارآمد یاری رساند. این گزارش نیز از انتشارات سامانه جایگاه علم، فناوری، و نوآوری ایران در جهان (نما) است که به پایش و گزارشِ پیرامونِ ۹۰ شاخص گوناگون از ۵۵ نهاد جهانی در حوزه‌های علم، فناوری، و نوآوری می‌پردازد و در نشانی NEMA.IRANDOC.AC.IR در دسترس همگان است.