محرم در افغانستان؛ از شکوه عزاداری در غزنی تا مراسم پنهانی قندهار

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل، الناز رحمت نژاد: چهره شهر کابل با از راه رسیدن ماه محرم تغییر می‌کند. نوشته‌هایی که یاد امام حسین (ع) و شهدای کربلا را در ذهن مجسم می‌کند، بر در و دیوارهای شهر به چشم می‌خورد. فروشگاه‌های عرضه نوارهای صوتی و تصویری نیز نوحه خوانی و سینه زنی پخش می‌کنند.

مراسم عزاداری در هریک از مناطق افغانستان به شیوه‌های متفاوتی اجرا می‌شود، اکثر مراسم‌ها معمولاً به‌طور مشترک بین زنان و مردان برگزار می‌شود، یعنی منبر هم قسمت زنانه دارد و هم قسمت مردانه، مکان زن‌ها و مردها با پرده یا پنجره‌های مشبک از همدیگر جدا می‌شود.

بخشی از مراسم شیعیان افغانستان در دهه اول ماه محرم به مراسم گهواره گردانی اختصاص دارد. اعضای هیأت‌های عزاداری در روز هفتم ماه محرم پس از روضه خواندن از حضرت ابوالفضل (ع) بیرقی را به نام علم حضرت سبزپوش می‌کنند، به اهتزاز درمی آورند و دربین مجلس بر دوش حمل می‌کنند.

اطعام در روز عاشورا از سنت‌های حسنه شیعیان افغانستان است، در روز عاشورا خانواده‌های شیعه اعم از فقیر و ثروتمند به اندازه توان خود اطعام می‌دهند یا اینکه اهالی مسجد و حسینیه نذورات خود را جمع آوری می‌کنند تا در روز عاشورا به صورت دسته جمعی نیازمندان را طعام دهند.

همزمان با فرارسیدن محرم ۱۴۴۶ در فرصتی که دست داد به معرفی عادات و رسوم عزاداری در جهان اسلام پرداختیم.

قسمت اول تا هفتم این گزارش که به عادات و رسوم عزاداری در لبنان، پاکستان، عراق، کویت، ترکیه و مسلمانان مقیم انگلیس و آمریکا اختصاص دارد از پیوندهای زیر قابل مطالعه و بررسی است:

* «محرم در لبنان؛ از مراسم روضه حزب الله در ضاحیه تا تعزیه‌خوانی در نبطیه»

* «محرم در پاکستان؛ از مراسم نمادین «ذوالجناح» تا کشتی «سفینه النجاه»

* «شور محرم حسینی در عراق؛ از آئین تعویض پرچم تا «رکضه طویریج»

* «محرم در کویت؛ از حضور اهل تسنن کنار شیعیان تا محدودیت‌های عزاداری»

* «محرم در ترکیه؛ از برگزاری تعزیه ۳۰۰ هزار نفری تا زینبیه استانبول»

* «شور محرم میان مسلمانان مقیم انگلیس؛ از شیفتگی کشیش مسیحی تا دسته عزاداری سه کیلومتری»

* «محرم در آمریکا؛ از روز امام حسین در منهتن تا تعزیه خوانی در مریلند»

در ادامه، مشروح قسمت هشتم این پرونده که به عادات و رسوم عزاداری در افغانستان پرداخته است را می‌خوانیم؛

آئین عزاداری در ولایت غزنی؛ عَلَم کِشی

در مناطق مرکزی افغانستان که عمده مردم آن از قوم هزاره و اکثریت آنان نیز شیعه هستند مراسم و آئین‌های عزاداری امام حسین (ع) با شکوه خاصی برگزار می‌شود.

قربانعلی فصیحی غزنوی پژوهشگر علوم دینی و از اهالی ولایت غزنی در مورد سنت‌های عزاداری در مناطق مرکزی افغانستان به خصوص ولایت غزنی می‌گوید: «مراسم عزاداری امام حسین (ع) در دهات و روستاهای ولایت غزنی، در دهه اول محرم بسیار با شکوه برگزار می‌شود و کسانی که بز و گوسفند دارند، از ابتدای سال شمسی، بره یا بزغاله‌ای نذر امام حسین (ع) می‌کنند، آن بزغاله یا بره از قداست خاصی برخوردار است. تا زمان دهه محرم از آن خوب نگهداری می‌کنند و بعد در ماه محرم آن را ذبح کرده و عمدتاً آبگوشت تهیه می‌کنند و ذاکرین و اهل محل را اطعام می‌نمایند.

از اول محرم مساجد و حسینیه‌ها را سیاه پوش کرده به عزاداری می‌پردازند و در ابتدا روحانی محل یا شخصی با محاسن سفید و پیشکسوت در روضه خواندن، ذکر می‌گوید، به این صورت که با صدا و آهنگ مخصوص می‌خواند: «ذکر روح پرفتوح معلای، مذکای خامس آل عبا، حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) را با یاران و اصحابش از خود شاد نموده بخوان سوره مبارکه فاتحه مع الصلوات.»

سپس نوجوانان و جوانان، دیباچه می‌خوانند، بعد از آن روضه‌خوان‌ها روضه می‌خوانند و در پایان روحانی به سخنرانی پرداخته و با روضه خواندن مجلس را به پایان می‌رسانند. بعد از پایان سخنرانی سینه زنی آغاز می‌شود، نوحه خوان می‌خواند و سینه زن‌ها سینه می‌زنند. سینه زنی سنتی به این صورت که دور علم ابوالفضل ایستاده حلقه می‌زنند، یک دست به کمر و با دست راست به سینه می‌کوبند.

حلقه به دو بخش تقسیم می‌شود، یک قسمت در حین سینه زدن می‌گویند: «حسن» قسمت بعدی جواب می‌دهند: «حسین» و همین گونه مراسم با تکرار اسامی حماسه سازان کربلا ادامه پیدا می‌کند. سینه زنی که رو به پایان باشد، ملأ یا موسفیدی، با صدای بلند و کشیده فریاد می‌زند: «یا حسین» و چند بار تکرار می‌کند. سپس سینه زنان می‌نشینند و جلسه ختم می‌شود.

در ولایت غزنی در روز عاشورا بعد از ختم سخنرانی، علم ابوالفضل را همراه با سینه زدن و نوحه خواندن، در وسط مسجد یا حسینیه می‌آورند، پارچه‌ای را در کنار علم پهن کرده، قرآن یا کتاب مرثیه را وسط پارچه می‌گذارند، مردم علم را زیارت کرده به عنوان نذر مبلغی را می‌پردازند، بعد از جمع شدن پول، آن را در بین ملأ و ذاکران امام حسین (ع) تقسیم می‌کنند.»

آئین عزاداری در کابل؛ گهواره کشی

محمد ضیا بدیعی عضو انجمن دانشگاهیان افغانستان در مشهد و از اهالی شهر کابل در مورد سنت‌ها و آیین‌هایی که مردم کابل در ایام محرم برگزار می‌کنند، آورده است: «در دهه‌های گذشته عموم مردم در فضای حسینیه‌ها و مساجد به عزاداری می‌پرداختند و منقبت خوانی از شیوه‌های مرسوم و رایج در میان مردم کابل بود که قبل از سخنران اصلی مناقب خوان‌ها به ذکر فضائل اهل بیت و سرور و سالار شهیدان می‌پرداختند و مرکز عزاداری شیعیان کابل منطقه چنداول بود که در حال حاضر نیز همچنان همان سنت‌ها و آئین‌ها برگزار می‌شود.

شب علم کشی که در شب هفتم محرم برگزار می‌شود از دیگر آئین‌های خاص مردم کابل است. این شب متعلق به حضرت ابوالفضل العباس (ع) است و وقتی که مراسم عزاداری اوج می‌گیرد علم مبارک را وارد حسینیه می‌کنند و عزاداران به نوحه خوانی و سینه زنی در ماتم قمر بنی هاشم می‌پردازند.

شب گهواره کشی نیز از دیگر مراسم خاص مردم کابل است که این شب به حضرت علی اصغر اختصاص دارد و در وقت خواندن روضه تعدادی از عزاداران گهواره علی اصغر را وارد حسینیه می‌کنند و مراسم ادامه پیدا می‌کند.»

آئین عزاداری در هرات؛ روضه زنانه

در شهر هرات که به مرز ایران نزدیک است مراسم عزاداری با مردم مشهد بسیار نزدیک است و مراسم عزاداری از روز اول محرم در مساجد و حسینه‌ها یا در منازل شخصی برپا می‌شود. حضور زنان در مجالس عزاداری در هرات بیشتر از مردان است و مانند شهرهای ایران در ایام محرم و صفر در اغلب خانه‌ها روضه زنانه برگزار می‌شود و این سنت در مهاجرت هم همچنان ادامه دارد و اغلب زنان هراتی روضه زنانه برگزار می‌کنند.

سید جواد وحیدی پژوهشگر علوم دینی می‌گوید: «در سال‌های اخیر علاوه بر عزاداری به روش سنتی، عزاداری به سبک ایرانی نیز رایج شده است و نوحه خوان‌ها و ذاکران اهل بیت (ع) به شیوه مرسوم در مشهد به عزاداری می‌پردازند. از سنت‌های قدیمی هرات که تاکنون پا بر جا مانده است و بیشتر در تکایای قدیمی جریان دارد، دعوت از هیأت‌های سینه زنی دیگر مساجد و حسینیه‌ها است که این هیأت‌ها به صورت دسته‌های سینه زنی وارد حسینیه‌های می‌شوند که از آنان قبلاً دعوت شده است.

در سال‌های اخیر از روز هشتم محرم ایستگاه‌های صلواتی در برخی از مناطق شیعه نشین هرات به شیوه ایران رایج شده است و در روز عاشورا مقامات دولتی و والی شهر در حسینیه حضرت ابوالفضل که به تکیه میرزا خان مشهور است حضور پیدا می‌کنند.

آئین عزاداری در قندهار؛ منقبت خوانی

شهر قندهار در جنوب غرب افغانستان از دیگر شهرهایی است که آئین‌های عزاداری به شیوه‌های متفاوت در این شهر برگزار می‌شود. شیعیان قندهار حدود ۲۰ درصد از جمعیت این ولایت را تشکیل می‌دهند که عمدتاً در شهر قندهار ساکن هستند و تا قبل از دوره سلطنت محمدظاهرشاه، عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) در قندهار، در زیر زمین و به صورت پنهانی انجام می‌شد.

محمد نبی مرادی کارشناس و پژوهشگر اجتماعی و از اهالی قندهار مطرح کرده است: «پس از دهه دموکراسی در دهه ۴۰ شمسی بود که آهسته آهسته شیعیان قندهار مراسم عزاداری را به صورت علنی و آشکار برگزار کردند. در آن زمان عمدتاً عزاداری‌ها در مکان‌هایی تحت عنوان تکیه‌خانه یا خانه‌ها برگزار می‌شد که علاوه بر شرکت مردان، زنان نیز حضور پیدا می‌کردند. همزمان با این، تکیه خانه‌هایی نیز وجود داشت که مختص زنان بود و روضه خوان‌ها و سخنرانان آن نیز زنان بودند. مراسم با تلاوتی چند از آیات قرآن شروع می‌شد که آغازگر برنامه اصلی، منقبت خوانی بود. سپس سخنران درباره فضلیت و مصائب اهل بیت (ع) سخنرانی می‌کرد. در آخرین مرحله، روضه خوان روی منبر می‌رفت که با ذکر داستان عاشورا، مردم را به گریه وا می‌داشت.

در بعضی از تکیه خانه‌ها، مراسم سینه‌زنی نیز برگزار می‌شد. شیعیان قندهار روز تاسوعا و عاشورا را به صورت رسمی تعطیل می‌کنند که بازارها و مغازه‌های آنان در این دو روز بسته است. پوشیدن لباس سیاه، توزیع شربت یا شیر، پختن شله، شله زرد و شیربرنج و نذر کوزه‌های کوچک که در آن آب و شربت می‌ریزند، از رسم و رسومات عزاداران قندهاری در ماه محرم است. در حال حاضر نیز برپایی مراسم عزاداری امام حسین (ع) در قندهار تفاوتی با گذشته نکرده است ولی اکنون برگزاری مراسم گسترده‌تر شده و در مساجد نیز برپا می‌شود.»

تعامل دولت‌های وقت افغانستان با مراسم ماه محرم

عزاداری بر شهدای کربلا (ع) و دیگر مناسک مذهبی شیعیان افغانستان، در زمان حکومت عبدالرحمن خان به صورت رسمی ممنوع شد و شیعیان ناگزیر برای بقای خود، تقیه را به عنوان یک تاکتیک در پیش گرفتند. با روی کار آمدن حکومت امان الله خان شاه نوگرای افغانستان در اول قرن گذشته، شیعیان دوباره آزادی نسبی برای عزاداری و گرامیداشت شهادت امام حسین (ع) به دست آوردند. با حضور شخص امان الله خان در مراسم عزاداری شیعیان در روز عاشورا، این سنت حسنه در تاریخ معاصر افغانستان ادامه یافت و بعدها شخص ظاهرشاه به دلیل روابط نیکی که با آیت‌الله شیخ میر علی احمد حجت کابلی داشت بر تحکیم این سنت ادامه داد. در حکومت جمهوری داوودخان، نظام دموکراتیک خلق افغانستان، نظام مجاهدین و تا پایان نظام جمهوریت در سال ۱۴۰۰ شمسی، همواره شخص اول حکومت در روز عاشورا با تشریفات خاصی در مراسم عزاداری شیعیان حضور یافتند.

محدودیت عزاداری و ممنوعیت دعوت از هل سنت

بر اساس یک دستور العمل تازه که توسط دولت موقت افغانستان صادر شده است، محدودیت‌ها بر مراسم عزاداری محرم امسال نسبت به سال قبل، افزایش یافته است و شامل مواردی می‌شود که هیچگاه در این کشور سابقه نداشته است.

در بخشی از دستورالعمل که با عنوان تعهدنامه منتشر شده، آمده است که شیعیان امسال حق ندارند در مراسم عزاداری دهه محرم، از اهل تسنن دعوت کنند که در این مراسم شرکت کنند.

پیش از این در دهه محرم، اهل تسنن افغانستان به صورت گسترده در مراسم عزاداری محرم، به ویژه در روزهای تاسوعا و عاشورا، در کنار شیعیان شرکت می‌کردند و شرکت آنان در این مراسم نمادی از همگرایی، همزیستی، اخوت و برادری میان پیروان مذاهب اهل تشیع و اهل تسنن دانسته می‌شد.

بر اساس دستورالعمل جدید، اهل تشیع تنها می‌توانند در تکیه خانه‌های که در مورد آن توافق شده، در سه ناحیه شهر کابل که عمدتاً شیعه نشین هستند، مراسم عزاداری برگزار کنند و در این مناطق نیز باید پرچم‌های عزاداری تنها در نزدیکی تکیه خانه‌ها نصب شوند، محل پختن و توزیع نذورات باید داخل مساجد و تکیه خانه باشند، اهل سنت نباید دعوت شود، از شعارهای سیاسی، الفاظ نامناسب، تصویر و اصطلاحات دیگر کشورها در پرچم و بنرها نباید استفاده شود، سینه زنی و خون ریختن به هدف عزاداری منع است و بیانیه‌ها و مرثیه‌ها نباید از طریق بلندگوها به بیرون از مسجد پخش شود.

در سایر مناطق کابل، شیعیان تنها در صورتی می‌توانند در مساجد و تکیه خانه‌ها مراسم عزاداری برگزار کنند که به صورت گروهی و دسته جمعی وارد مساجد و تکیه خانه نشوند، مراسم عزاداری پشت درهای بسته برگزار شود، مراسم عزاداری تنها از هفتم تا دهم محرم برگزار شود و در مراسم تقریر، نوحه و دیگر موارد صوتی پخش نشود.

دولت موقت افغانستان همچنین در این دستورالعمل، از شیعیان خواسته اند که عزاداری آنان در تضاد با قوانین این گروه نباشد و فهرست افراد نوحه خوان و سخنران را قبل از مراسم با کمیته دینی و فرهنگی این گروه به اشتراک بگذارند.

این گروه امسال گردهمایی عزاداران را در داخل شهر و حضور دسته‌های سینه زنی در زیارت ابوالفضل در مرکز شهر کابل را نیز ممنوع کرده اند. نیروهای دولت موقت در مناطق شیعه نشین استان هرات در غرب افغانستان، باردیگر پرچم‌های عزاداری محرم را از سر در مغازه‌ها و خانه‌ها پایین آورده و پاره کرده اند.

امسال اولین بار نیست که دولت موقت افغانستان بر مراسم عزاداری دهه محرم در این کشور محدودیت وضع می‌کنند. سال گذشته نیز این گروه محدودیت‌های شدید بر برگزاری مراسم محرم در مناطق شیعه نشین افغانستان وضع کردند؛ محدودیت‌های که از سوی شهروندان این کشور، اعم از اهل تسنن و تشیع، بی سابقه دانسته و محکوم شد.

علاوه بر این، پارسال نیروهای دولت موقت افغانستان در موارد متعدد با عزاداران شیعه با خشونت برخورد کردند و در یک مورد در استان غزنی، براثر شلیک نیروهای این گروه، یک کودک ۱۲ ساله کشته شد و شش عزادار دیگر زخمی شدند.

استمرار عزاداری حتی در مهاجرت

مردم هزاره ساکن مناطق مرکزی افغانستان که در ایران زندگی می‌کنند نیز همچنان بیشتر سنت‌ها و آئین خاص خود را در دوران مهاجرت برگزار می‌کنند که در شهر مشهد، منطقه گلشهر مرکز برگزاری این گونه محافل است. مردم کابل هم برخی از آئین‌ها و سنت‌های گذشته خود را همچنان اجرا می‌کنند که مدرسه حضرت قائم (عج) در مشهد یکی از آن محافل است.

در حال حاضر نیز حسینیه هراتی‌ها در مشهد واقع در میدان ضد یکی از امکان عمومی و پر شور مردم هرات است که در ماه محرم و صفر عزاداری در آن برگزار می‌شود. قندهاری‌ها در عالم مهاجرت نیز مراسم عزاداری امام حسین (ع) را با شکوه‌تر از سرزمین اصلی خود برگزار می‌کنند. به طور مثال قندهاری مقیم ایران در شهرستان‌های زاهدان، کرمان، قم، مشهد و تهران با شکوه‌ترین مراسم‌ها را دارند.