«رازهای جماران» از زبان محافظان امام(ره)/ساده زیستی یک رهبر جهانی

محسن سلیمانی کارگردان مجموعه مستند «رازهای جماران» در رابطه با انتخاب این سوژه و تولید این اثر درباره امام خمینی (ره) به خبرنگار مهر گفت: در همه کارهای خود چه در زمینه مستند و چه در زمینه فیلم و سریال به دنبال زاویه نگاه جدیدی هستم که کسی سراغ آن نمی‌رود. تلاش می‌کنم از دیدی که همه نگاه می‌کنند به موضوع نپردازم بلکه زاویه نگاه تازه ای پیدا کنم از همین رو در این مستند نیز به سراغ افرادی رفتم که کسی خبری از آنها نمی‌گیرد.

وی با اشاره به اینکه در این مستند به جای پرداختن به خود حسینیه جماران به پشت حسینیه رفته است، عنوان کرد: از نظر من پشت حسینیه جماران جذاب‌تر و دراماتیک‌تر از خود حسینیه است؛ عموماً دوربین‌ها روی حسینیه و محل سخنرانی امام خمینی (ره) زوم کرده بود اما برای من جذاب بود ببینم پشت آن حسینیه چه خبر است و چه اتفاقاتی می‌افتد تا بتوانم ابعاد و سبک زندگی امام خمینی (ره) را توضیح دهم.

این کارگردان با اشاره به اینکه برای گفت‌وگو بستگان درجه یک امام خمینی (ره) در قید حیات نبودند، گفت: حاج احمد آقا و همسر امام خمینی (ره) در قید حیات نبودند، افراد دیگر هم درخواست مصاحبه را قبول نکردند و کلاً چون جلوی دوربین بقیه مستندسازان نرفته بودند جلوی دوربین من هم نمی‌آمدند پس تصمیم گرفتم سراغ افرادی که ۲۴ ساعته با امام خمینی (ره) زندگی کرده بودند یعنی خادمان و محافظان ایشان بروم.

از «آقا رضا خودمون» تا «عیسی خمینی»

وی با اشاره به اولین کار خود با عنوان «عیسی خمینی»، مطرح کرد: اولین کاری که ساختم مستند پرتره «عیسی خمینی» بود که داستان پیرمرد با صفایی است که از همان روزهای اول در خدمت امام خمینی (ره) بوده است، بعد از آن یک پرتره سه قسمتی از حاج رضا فراهانی محافظ شخصی و عکاس خصوصی امام خمینی (ره) با عنوان «آقا رضا خودمون» تولید کردم؛ بعد از این مستند متوجه شدم تعداد زیادی از محافظان امام خمینی (ره) هستند که کسی سراغ آنها نرفته است و من در مراسمی که حاج علی آقا خمینی نوه امام (ره) در قم برگزار کرده بود، فرصتی پیدا کردم تا با این محافظان آشنا شوم. مدتی زمان برد تا آنها را راضی کنم جلو دوربین بیایند. برایشان سخت بود اما خودشان هم نمی‌دانستند چه حرف‌های با ارزشی برای بیان کردن دارند. البته اگر روراست باشم خودم هم ابتدا فکر می‌کردم محافظی که اطراف امام خمینی (ره) بوده مگر چقدر می‌تواند حرف برای گفتن داشته باشد.

بعد از خانواده امام خمینی (ره) محافظ‌ها بیشتر از همه با امام (ره) زندگی کرده‌اند. آنها در خاطراتشان می‌گفتند شب و روز کنار ایشان بوده‌اند و بعضاً در اتاقشان می‌خوابیدند. از این رو در این مستند حلقه اول محافظان و نزدیک ترین افراد با امام خمینی (ره) را انتخاب کردم تا کار دقیق، مستند و جذاب‌تر شود وی افزود: با ارائه کارهای قبلی به محافظان و گفت و گو با آنها بالاخره اطمینان حاصل شد و محافظانی که حرف‌های ناگفته زیادی داشتند، در نهایت راضی شدند جلو دوربین بیایند. قبل از تصویربرداری چند نکته به آنها گفتم از جمله اینکه شما صرفاً مشاهده گر هستید و آنچه را دیده‌اید، بیان کنید و یک کلمه کم و زیاد نگویید. دیگر آنکه حرف‌ها باید مستند باشد پس اگر مطلبی را فراموش کرده‌اید یا مطابق واقعیت نیست، عنوان نکنید. البته خودم هم برای صحت سنجی مطالبی که به آنها شک داشتم به صورت میدانی تحقیق می‌کردم.

این مستند ساز با اشاره به اینکه سایر مستندسازان برای به تصویر کشیدن ویژگی‌های امام (ره) بیشتر سراغ مسئولان و مدیران سیاسی رفته‌اند، مطرح کرد: این مسئولان و مدیران با امام خمینی (ره) زندگی نکرده‌اند و در بهترین حالت جلسه کاری یا شام یا نظیر آن با ایشان داشته‌اند اما به نظرم بعد از خانواده امام خمینی (ره) محافظ‌ها بیشتر از همه با امام (ره) زندگی کرده‌اند. آنها در خاطراتشان می‌گفتند شب و روز کنار ایشان بوده‌اند و بعضاً در اتاقشان می‌خوابیدند. از این رو در این مستند حلقه اول محافظان و نزدیک ترین افراد با امام خمینی (ره) را انتخاب کردم تا کار دقیق، مستند و جذاب‌تر شود.

اختلاف‌نظر در شب ارتحال امام (ره)

وی با اشاره به اینکه بعد از آغاز گفت‌وگوها متوجه شده چه گنجینه گرانبهایی مغفول مانده است، ادامه داد: بعد از مصاحبه‌ها متوجه این گنجینه گرانبها که کسی تا به حال سراغ آن نرفته بود، شدم و فهمیدم این افراد چه حرف‌های جذابی دارند که می‌تواند در تاریخ ماندگار شود. این محافظان در شرایطی که همه جهان آرزو داشتند یک بار امام خمینی (ره) را ببینند ۲۴ ساعته همراه امام (ره) بودند و خاطرات زیادی از حضور در کار ایشان دارند؛ به عنوان مثال در شب ارتحال امام خمینی (ره) که یک یا دو ساعت از درگذشت ایشان می‌گذرد اختلاف نظر جدی بین حضرت آقا، حاج احمد آقا و هاشمی رفسنجانی وجود دارد که چه زمانی خبر ارتحال را اطلاع رسانی کنند و در این شرایط یک یا دو محافظ هم آنجا هستند.

سلیمانی با اشاره به اینکه از آن جمع سه نفره تنها مقام معظم رهبری در قید حیات هستند، گفت: تنها شاهد این اختلاف در حال حاضر یکی از محافظان است و داستان را اینگونه تعریف می‌کند که آقای هاشمی رفسنجانی خیلی ترسیده بود. او معتقد بود خبر ارتحال امام (ره) را باید ۷ یا ۱۰ روز دیگر اعلام کنیم در حالی که حضرت آقا محکم مخالفت کردند و با اشاره به اینکه امام (ره) همیشه در زندگی شان صداقت داشتند بنابراین ما هم باید صداقت داشته باشیم، تاکید کردند که این خبر باید صادقانه فردا صبح توسط صدا و سیما اعلام شود.

این کارگردان مستند با ذکر خاطراتی دیگر از محافظان امام (ره) در این مستند، افزود: روزی که ادوارد شواردنادزه وزیر امور خارجه شوروی به ایران آمد، حاج احمد آقا برای احترام گفتند ماشین او تا در حسینیه جلو بیاید. همراه ادوارد شواردنادزه یک عکاس هم بوده است و زمانی که اینها از ماشین پیاده شدند با حیرت تمام در و دیوار جماران را نگاه می‌کردند چون انتظار یک خانه بزرگ و کاخ گونه را داشتند. عکاس تعداد زیادی عکس انداخت و شواردنادزه نیز با حیرت به این سادگی نگاه می‌کرد. برخورد و پذیرایی از او بدون تکلف و تنها با چای و دو حبه قند انجام شد. امام (ره) برخوردی معروف و از موضع عزت و قدرت با او داشت اما بعد از ظهر از وزارت خارجه تماس می‌گیرند که شوروی به ما گفته است امام خمینی برخورد تحقیر آمیزی با فرستاده ما داشته است بنابراین امکان دارد این برخورد بازتاب پیدا نکند و تصاویر فعلاً پخش نشود که امام (ره) پاسخ می‌دهند من به تکلیفم عمل کردم شما هم به تکلیف خود عمل کنید.

رازهایی که نمی‌توان بازگو کرد

این کارگردان با اشاره به اینکه با علم و آگاهی عنوان «رازهای جماران» را برای این مستند انتخاب کرده است، بیان کرد: با توجه به شرایط خیلی از این رازها را نتوانستم در مستند استفاده کنم اما شاید زمانی در آینده انتشار آن امکان پذیر باشد، قسمت اول این مجموعه با عنوان «خیلی دور خیلی نزدیک» در مورد دلایل و چگونگی نزدیک شدن این افراد به امام (ره) است، قسمت دوم با عنوان «خاکریز اول» در مورد مکان‌هایی است که حضرت امام (ره) با ورود به ایران در آنها زندگی کرده‌اند و دلیل این نامگذاری از روایت یکی از این محافظان انتخاب شده است. در این روایت آمده است که حضرت آقا برای دیدن امام (ره) آمده بودند که یکی از محافظان از مقام معظم رهبری درخواست می‌کند تا برای دریافت مرخصی و اعزام به جبهه وساطت کنند که حضرت آقا با کوبیدن عصایشان به زمین گفته بودند «خاکریز اول» اینجا است و اگر از جان امام خمینی خوب محافظت کنید، رزمندگان می‌توانند با انگیزه مبارزه کنند بنابراین «سنگر فرماندهی» و «خاکریز اول» اینجا است.

وی افزود: قسمت سوم این مجموعه مستند با عنوان «قدس خمینی» ناگفته‌های محافظان از همسر امام خمینی (ره) است، قسمت چهارم با عنوان «احمد عزیز» در رابطه با حاج احمد آقا فرزند امام خمینی (ره) است و عنوان آن از جمله امام (ره) در مورد حاج احمد گرفته شده است. قسمت‌های بعدی هنور منتشر نشده است که عنوان یکی از آنها «حضرت روح الله» و در مورد خود امام خمینی (ره) است و قسمت آخر با عنوان «مثل خورشید» که نام آن برگفته از تعبیر امام خمینی (ره) راجع به حضرت آقا است.

این مستند ساز درباره ورود امام (ره) به ایران، گفت: امام (ره) پس از ورود به ایران مدتی در مدرسه رفاه ساکن می‌شوند و پس از آن به قم می‌روند، یکی از محافظان امام خمینی (ره) می‌گوید با توجه به اینکه خانه قبل از انقلاب ایشان در قم کوچک بود، هر ۱۰ روز جابه جا می‌شدیم تا اینکه آقای یزدی که شاگرد امام (ره) بودند، خانه خود را به ایشان می‌دهند. به گفته محافظان، امام (ره) بنا نداشتند به تهران بیایند اما بیمار و مدتی در بیمارستان قلب بستری می‌شوند و زمانی که می‌خواهند به قم برگردند پزشکان می‌گویند این بازگشت به صلاح نیست و باید در تهران نزدیک بیمارستان قلب باشید به همین دلیل بالاتر از بیمارستان قلب، خانه اجاره‌ای ۱۲۰ متری برای امام (ره) و خانواده شان می‌گیرند.

علاقه به قم که به مستاجری در جماران ختم شد

وی با اشاره به اینکه خوب است جوانان علت سکونت امام (ره) در جماران را بدانند، افزود: امام (ره) می‌گویند این خانه طاغوتی است و علاقه ندارند در این مکان بمانند. ایشان می‌گویند اگر خانه پیدا نکنید به قم بر می‌گردیم از طرف دیگر دکترها توصیه می‌کنند محل زندگی امام (ره) آب و هوای خوبی داشته باشد و نزدیک بیمارستان باشد که پس از جست و جو، خانه امام جمارانی را برای امام خمینی (ره) در نظر می‌گیرند.

امام (ره) تنها به رضایت صاحبخانه بسنده نکردند و به صورت حضوری از رضایت خانواده صاحبخانه هم مطمئن شدند. سپس کرایه‌ای تعیین شد که از ماهی ۲ هزار تومان و تا این اواخر ماهی ۷ هزار تومان پرداخت می‌شد و شاید کمتر کسی بداند که امام خمینی (ره) مستاجر جماران بودند وی ادامه داد: البته باید به این نکته توجه کرد که جماران در آن زمان یک روستا بود و همه کوچه‌ها و خانه‌ها گلی بوده و بافت سنتی داشته است. بعد از مشاهده جماران هم امام (ره) همچنان متمایل بودند به قم بروند ولی می‌گویند اگر همسرشان اینجا را بپسندند نکته‌ای ندارند، همسر امام (ره) هم خیلی به آن خانه متمایل نبودند چرا که خیلی خانه ساده ای بوده است اما حاج احمد آقا می‌گوید اگر پسند نکنید باید به قم برویم و در نهایت جماران به عنوان منزل امام (ره) انتخاب می‌شود.

سلیمانی با اشاره به اینکه امام خمینی (ره) تا با صاحبخانه صحبت نکردند وارد جماران نشدند، گفت: امام (ره) تنها به رضایت صاحبخانه بسنده نکردند و به صورت حضوری از رضایت خانواده صاحبخانه هم مطمئن شدند. سپس کرایه‌ای تعیین شد که از ماهی ۲ هزار تومان و تا این اواخر ماهی ۷ هزار تومان پرداخت می‌شد و شاید کمتر کسی بداند که امام خمینی (ره) مستاجر جماران بوده است.

وی دباره چگونگی انتخاب محافظان برای حضور جلوی دوربین عنوان کرد: محافظان اکثراً بازنشسته شده‌اند و علاقه‌ای به مسئولیت و مقام و مصاحبه و … ندارند. در تولید این مستند هیچکدام از محافظان را گزینش نکرده‌ام و محافظان با گرایش‌های سیاسی مختلف مصاحبه کرده‌اند. در این مصاحبه‌ها به ناگفته‌ها پرداختیم.

چرا درباره امام خمینی (ره) اثر فاخری تولید نشده است

این نویسنده و کارگردان ضمن تاکید بر شخصیت جهانی و محبوب امام خمینی (ره)، گفت: چرا با گذشت ۴۵ یا ۴۶ سال از انقلاب اسلامی هنوز یک سریال درجه یک یا یک فیلم سینمایی حرفه‌ای خوب و خوش ساخت برای امام خمینی (ره) نساخته‌ایم در حالی که شخصیت امام (ره) جهانی و محبوب دنیا است. کدام یک از مجموعه‌های صدا و سیما، بنیاد فارابی، حوزه هنری، موسسه حفظ و نشر آثار امام خمینی (ره) و … در این رابطه اقدامی کرده‌اند.

سلیمانی در پایان با اشاره به اینکه ما برای امام علی (ع)، امام رضا (ع) و پیامبر (ص) فیلم ساخته‌ایم اما هنوز فیلم مناسبی برای امام خمینی (ره) نساخته‌ایم، گفت: این مجموعه‌ها الان فکر کنند و برنامه ریزی های لازم برای ساخت یک سریال خیلی خوب برای مخاطب جهانی را انجام دهند. الان که نتفلیکس ساخت سریال شاه را در دستور تولید دارد باید از متولیان مطالبه کنیم چرا تاکنون اثری درباره بنیان گذار انقلاب ساخته نشده است. اگر کم کاری کنیم آنها امام خمینی (ره) را با فضای ذهنی خود روایت می‌کنند. شاید پیشنهاد تولید یک فیلم فاخر برای امام خمینی (ره) به مجید مجیدی اقدام مناسبی باشد.

مجموعه مستند «رازهای جماران» که تاکنون ۴ قسمت ۳۰ دقیقه‌ای آن از تلویزیون پخش شده است از زبان محافظان و همراهان امام خمینی (ره) به روایت‌های ناگفته از زندگی ایشان می‌پردازد. این مجموعه به کارگردانی مشترک محسن سلیمانی و محمد ثقفی محصول سازمان فرهنگی و هنری اوج است.