«ترور» حضرت علی (ع) از نگاه هنرمند تئاتر/ دشمن‌شناسی نداریم!

خبرگزاری مهر -گروه هنر-فریبرز دارایی؛ تئاتر ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با سپری کردن بیش از ۴ دهه پا به قرنی تازه گذاشت؛ در این عمر سپری شده ۴۶ ساله، آثار مختلفی با موضوعاتی متنوع از دفاع مقدسی، دینی، کمدی، اجتماعی و … تولید و در سالن‌های تئاتر به صحنه رفتند. برخی از این آثار بسیار جریان‌ساز بودند و برخی آثار خاطره‌انگیز و پرمخاطب.

شاید خالی از لطف نباشد مروری داشته باشیم بر آثاری که طی دهه‌های ۶۰، ۷۰، ۸۰ و ۹۰ تولید و اجرا شدند، روندی که این آثار برای تمرین و تولید طی کردند، گروهی که در تولید و اجرای اثر حضور داشتند و دیدن تصاویر این اجراها اعم از عکس یا فیلم.

از این‌رو در گروه هنر تصمیم بر این شد که از آغاز سال ۱۴۰۰ با جمع‌آوری اطلاعات مختلف اجراهای ۴ دهه گذشته، مروری بر تولیدات تئاتر ایران در این بازه زمانی داشته باشیم.

در تئاتر ایران طی ۴ دهه گذشته آثار مختلفی با موضوعات دینی و مذهبی به صحنه رفته‌اند که بسیاری از این آثار مرتبط با ایام ماه محرم و صفر و با موضوع قیام و شهادت حضرت امام حسین (ع) مرتبط می‌شوند.

در بین تئاترهای با موضوع دینی تعداد کم‌تری به موضوع زندگی و شخصیت و همچنین شهادت حضرت علی (ع) پرداخته‌اند که مهم‌ترین این آثار نمایش «مجلس ضربت‌زدن» بهرام بیضایی است.

همچنین حمید امجد از نمایشنامه‌نویسان و کارگردان‌های مطرح تئاتر ایران نمایش «مهر و آینه‌ها» را به عنوان اثر موفق دیگری با موضوع شخصیت حضرت علی (ع) به رشته تحریر درآورد و اجرا کرد.

آثار دیگری نیز طی سال‌های گذشته توسط دیگر هنرمندان تئاتر در این زمینه تولید و اجرا شد اما طی یک دهه اخیر یکی از مهم‌ترین این آثار که با نگاهی متفاوت به شخصیت و شهادت حضرت علی (ع) پرداخت و روی صحنه رفت، نمایش «ترور» به نویسندگی و کارگردانی حمیدرضا نعیمی بود.

همزمان با سال‌روز شهادت امیرالمومنین (ع) و در شصت و نهمین گام از «چهار دهه خاطرات صحنه» به سراغ نمایش «ترور» به کارگردانی حمیدرضا نعیمی رفتیم که پاییز و زمستان سال ۱۳۹۴ در سالن اصلی مجموعه تئاتر شهر روی صحنه رفت.

نمایش «ترور» که کاری از گروه تئاتر شایا بود با مدت زمان ۱۲۰ دقیقه، شامگاه ۲۸ آبان ۱۳۹۴ اجرای خود را در سالن اصلی تئاتر شهر آغاز کرد.

بازیگران این اثر نمایشی بهزاد فراهانی، یکتا ناصر، فرید قبادی، بهناز نازی، یعقوب صباحی، سعید داخ، محمد ساربان، کاظم هژیرآزاد، کتانه افشاری‌نژاد، نقی سیف‌جمالی، سیاوش چراغی‌پور، امیر مهدی کیا، بهروز پوربرجی، رضا جهانی، بهنام شرفی، شقایق فتحی، سروش کریمی نژاد، پیروز میرزایی، مهرداد خانی، محمد نژاد، شقایق پورعلی، نیکی ابراهیم‌شاه، شیما جعفرزاده، هلیا کریمی و نسرین پرهام بودند.

سعید ذهنی آهنگساز، رضا مهدی‌زاده طراح صحنه، ادنا زینلیان طراح لباس، آیدین الفت طراح صدا، رضا حیدری طراح نور، محسن گودرزی طراح حرکت و ماریا حاجیها طراح چهره پردازی این نمایش بودند.

حمیدرضا نعیمی در آن مقطع زمانی در گفت‌وگوهای رسانه‌ای خود درباره نمایشنامه «ترور» و دغدغه خود برای اجرای این اثر گفته بود: نمایشنامه «ترور» را برای یک مناسبت و اجرا در یک زمان خاص ننوشتم. در نگارش این نمایشنامه به یک اندیشه نو و یک زبان تازه برای اجرای نمایش‌های مذهبی رسیدم. خیلی‌ها فکر می‌کنند که نگارش نمایشنامه‌های مذهبی کار عجیبی‌ است. چرا اگر من نمایشنامه‌ای در مورد عاشورا یا شهادت حضرت علی‌ (ع) بنویسم کار عجیبی‌ انجام دادم؟ خیلی‌ها از من می‌پرسیدند مگر شما درام مذهبی‌ هم می‌نویسید؟ گفتم درام مذهبی‌ چه تفاوتی‌ با درام اجتماعی، کمدی و دیگر آثار دارد؟ موضوع یک اثر چه مذهبی‌ باشد، چه اجتماعی و غیره هیچکدام تفاوتی‌ در اصل ماجرا ندارد. باید در هر کدام از این موضوعات تئاتر اتفاق بیفتد. نمایش «ترور» سی و سومین نمایش از گروه تئاتر «شایا» است که روی صحنه می‌رود. این نمایش درباره زندگی و تنهایی یک تروریست است که انتخاب خودش را انجام داده است و در کشتن شخصی که در نظر دارد هیچ شکی ندارد اما مادر این تروریست معتقد است فرزند وی ۳۵ سال پیش در هنگام تولد مرده است ولی چون جسدش دفن نشده است این جسد هر لحظه در دست شیاطین قرار گرفته است که در این مسیر با دختری آشنا می‌شود.

وی یادآور شده بود: چگونه می‌شود که انسانی آن‌قدر به یقین و اعتماد در قضاوت برسد که به حذف فیزیکی شخص مقابل خویش بیاندیشد و یا در این جهت حرکت و عمل کند؟ این آن چیزی است که من در نمایشنامه «ترور» بر اساس یک اتفاق مهم تاریخی به دنبال جست‌وجو، کشف و فهم آن هستم. مطالعات زیادی روی متن انجام گرفته است اما تمام تلاش ما این بود که واقعه شهادت امام علی (ع) را منتصب به یک اتفاق در یک هزار و ۴۰۰ سال پیش ندانیم چراکه امام علی (ع) در هر عصری می‌توانست مورد ترور واقع شود. این بحث، بحث مهمی است که اساساً چرا باید فردی چون امام علی (ع) مورد ترور قرار بگیرد. من در مورد این داستان تحقیق بسیاری کردم. در مورد زندگی امیر المومنین (ع) و تاریخ صدر اسلام مطالعات زیادی داشتم و می‌توانم بگویم ۷۰ تا ۸۰ درصد کتاب‌هایی را که در مورد امام اول شیعیان وجود داشت خوانده‌ام و با شناخت لازم و کافی به ترسیم شخصیت‌ها و آن شکل از روایت و قصه در نمایش پرداختم.

نعیمی توضیح داده بود: تمام سعی من این بود که لحظاتی را برای تماشاگر روایت کنم که اگرچه گرته‌برداری از تاریخ است اما نمایشنامه مشخصاً تاریخی نیست بلکه من تاریخ را روی میز اکنون قرار داده‌ام و قرار است مخاطب تاویل من را ببیند و به تاویل خودش دست پیدا کند. تاریخ کار خود را انجام داده است و من آن را تحریف نمی‌کنم. من با نگاه دیگری روابط را کشف می‌کنم، آن ناپیداهایی که احساس کرده‌ام در تاریخ وجود دارد. قرار نیست بگویم شخصیتی بد بوده و حالا خوب است و یا بر عکس، من به این سمت نخواهم رفت. درک پیچیده روانی اشخاص در قضاوت‌های‌شان و در انتخاب‌های‌شان که گاه ممکن است این انتخاب خطای تراژیک یک انسان باشد بزنگاهی است که متعلق به هیچ دوره زمانی نیست. تا پیش از شهادت امام علی (ع) افراد زیادی بوده‌اند که ترور شده‌اند، بعد از امام علی (ع) افراد زیادی تا به این لحظه مورد ترور قرار گرفته‌اند. گذشته از اینکه بخواهیم وارد قضاوت شویم که سایر افراد خوب یا بد بوده‌اند آن فردی که مورد ترور واقع می‌شود نقطه‌ای است که من در این نمایش به آن توجه کرده‌ام.

این نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر در گفت‌وگوی دیگری، درباره نمایشنامه «ترور» گفته بود: برای من شمر، یزید و دیگران مثل همه آدم‌های دیگر هستند، نه قسی‌القلب‌تر و نه عجیب‌تر از بقیه افراد. در جایی بنا بر درک خودشان احساس کردند که دارند به وظایف‌شان عمل می‌کنند. آن‌ها قضاوت کردند و برای قضاوت‌شان دست به عمل زدند و اشتباه اینجا است که قضاوت کنیم و آنقدر به این قضاوت ایمان داشته باشیم که سریع دست به عمل بزنیم، حال این عمل می‌تواند مثل شهادت امام علی (ع) ترور باشد و یا مثل شهادت امام حسین (ع) و یاران‌شان در صحرای کربلا، شروع یک جنگ باشد. مساله این است که این افراد حتی راه برای دیالوگ را قطع کردند و به جای حرف‌زدن به حذف‌کردن اندیشیدند. این موضوعی بود که من می‌خواستم در نمایشنامه «ترور» راجع به آن حرف بزنم. قصد نداشتم مخاطب در برخورد با من از شهادت امام علی (ع) گریه کند یا سینه بزند، این کاری است که در تکایا و حسینیه‌ها اتفاق می‌افتد. اینجا تئاتر است. تئاتر جایی‌ برای اندیشیدن است و من باید در متعالی‌ترین شکل دیالوگ و نه خطبه، با مخاطبم حرف بزنم.

وی تاکید کرده بود: باید بگویم تمام موارد مدنظر در نمایشنامه «ترور» مربوط به عصر حاضر است. این نمایشنامه مشخصاً مربوط به عصر حاضر است. تمام نمایشنامه‌هایی را که می‌نویسم بر اساس ضرورت است، اگر این ضرورت در این زمان و این لحظه احساس نشود من دست به انتخاب اشتباهی زده‌ام. در نمایش «ترور» همه نشانه‌هایی را که می‌بینیم نشانه‌هایی است که امروز هم می‌توانیم ببینیم و برای مخاطب امروز به هیچ عنوان یک اثر تاریخی به حساب نمی‌آید. زبان ما در نمایشنامه خیلی تاریخی نیست البته باید گفت که خیلی هم محاوره‌ای نیست. اعتقاد دارم که بعد از انقلاب فیلم‌ها و نمایش‌نامه‌های زیادی در زمینه موضوعات مذهبی نوشته شده است اما بسیاری از این آثار به جنبه آفرینش هنری نرسیده‌اند یعنی یک اتفاق هنری محسوب نمی‌شوند، چند اتفاق افتاده که به نظر من کم و اندک هستند. تلاشم را کردم تا به آن آفرینش هنری که در نظر دارم برسم. با وجود اینکه اثر برگرفته از نام‌هایی است که سندیت تاریخی دارند اما اثر من یک مستند تاریخی نیست. اینکه سعی کردم در هر جایی از تخیل خودم استفاده کنم و کمک بگیرم نیز به معنای مخدوش کردن ذهن مخاطب و تحریف نیست.

نعیمی تصریح کرده بود: تماشاگر هیچ‌گاه در «ترور» این احساس را نمی‌کند که ذره‌ای به باورهایش گزندی رسیده است چون من هم همانند او و با تمام وجود به شخصیت حضرت علی (ع)، اندیشه ایشان و حتی بُعدهای دیگر شخصیت حضرت همانند ابعاد سیاسی، اجتماعی و هنری شخصیت ایشان، ایمان و اعتقاد دارم و برایم قابل احترام است. اما به دلیل اینکه من نمی‌توانم چهره امام علی (ع) را نشان دهم در نتیجه شخصیت مقابل وی یعنی «قاتل امام علی (ع)» را روی صحنه مورد کنکاش قرار داده‌ام و زوایای زیادی از جنبه روحی و روانی و حتی خانوادگی این شخصیت را بررسی کرده‌ام. چیزی که در کتاب‌های ما فراموش شده است دشمن‌شناسی است. ما در این نمایش‌نامه ابن ملجم را می‌شناسیم و وقتی این اتفاق بیفتد قطعاً بیشتر می‌توانیم امام علی (ع) را بشناسیم.

کارگردان نمایش «ترور» در آن مقطع زمانی درباره استقبالی که از اجرای این نمایش شد، نیز گفته بود: ما در ۳۰ اجرای نمایش «ترور» خوشبخت بودیم چراکه سالن اصلی تئاتر شهر از انبوه تماشاگران پر می‌شد. در ۲۰ روز بعد نیز سعی کردیم غیر از بالکن سالن را پر داشته باشیم. جذب مخاطب در نمایش «ترور» از نظر من مطلوب بوده است. «نمایش «ترور» نمایشی است که از ابتدا برای اجرایش متحمل خطرهایی شدیم زیرا هیچ کارگردان تئاتری برای تولید یک اثر تقریباً تجاری که گوشه چشمی به گیشه دارد، به اجرای یک نمایش مذهبی روی نمی‌آورد. از آنجا که معتقد هستم اگر یک اثر شاخصه‌هایی چون متن، کارگردان، بازی و چهره‌های خوب، طراحی‌های درست صحنه و لباس را داشته باشد، می‌تواند مخاطب را جذب کند، و من نیز با توجه به این ویژگی‌ها نمایش «ترور» را روی صحنه بردم. اجرای این اثر اتفاق تازه‌ای محسوب می‌شود که در ۳۷ سال بعد از انقلاب اسلامی روی نداده است. بسیاری از نمایش‌های مذهبی به صورت ارگانیک برای تماشاگران اتوبوسی اجرا می‌شد، در حالی که نمایش «ترور» با بلیت فروشی روی صحنه رفته است.