ترسیم نقشه خروجی علمی ایران در سال‌های مختلف

خبرگزاری مهر: دکتر پیمان صالحی در دومین روز اجلاس روسای دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی، پژوهشی و فناوری که در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، در مورد موضوع آموزش عالی و پیچیدگی اقتصادی گفت: این سخنرانی نتیجه یک طرح پژوهشی در حال اجرای یک سال و نیمه در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور است.

وی به سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در برنامه هفتم اشاره کرد و گفت: سیاست‌های ابلاغی و توجه به حوزه ICT، ریزفناوری، زیست فناوری و روزآمدسازی آن‌ها؛ نشان‌دهنده توجه ویژه ایشان به موضوع پیچیدگی اقتصادی است.

معاون پژوهشی وزارت علوم در مورد پیچیدگی اقتصادی توضیح داد: پیچیدگی اقتصادی نشانگری است که میزان سهم علم و فناوری را در تولیدات یک کشور نشان می‌دهد. براساس تنوع فناوری و پیچیدگی‌های فناوری نیز شاخصی به نام پیچیدگی اقتصادی تعریف شده است.

وی برای بین اینکه بین تحقیق و توسعه، تولید ناخالص داخلی و پیچیدگی اقتصادی رابطه علت و معلولی وجود دارد؛ گفت: در ایران سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی هیچگاه در طول برنامه ششم توسعه از ۸ دهم تولید ناخالص داخلی بیشتر نشد.

صالحی به مثالی از پیچیدگی اقتصادی پرداخت و گفت: ممکن است دو کشور هر دو ۴۰۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی داشته باشند ولی یکی از آن‌ها ممکن است از فروش منابع خود این مبلغ را کسب کرده باشد و دیگری از فروش کامپیوتر، هواپیما و فناوری این مبلغ را به دست آورده باشد. این دو کشور با یکدیگر بسیار متفاوت هستند. چرا که یکی منابع خود را بدون ایجاد ارزش افزوده، فروخته است ولی دیگری علم را بر محصولات خود سوار کرده و آن را فروخته است.

وی افزود: در بازه زمانی بین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۰، چهار کشور چین، هند، برزیل و روسیه تولید ناخالص داخلی یکسان داشتند ولی وقتی ضریب پیچیدگی اقتصادی در آن سال‌ها اعمال شده، شرایط این کشورها متفاوت شده است. در همان سال پیش‌بینی می‌شد که چین از پیچیدگی اقتصادی درامد کسب می‌کند ولی کشورهای دیگر از فروش منابع درآمد کسب می‌کنند.

رابطه آموزش عالی و پیچیدگی اقتصادی

صالحی خاطر نشان کرد: ضریب پیچیدگی اقتصادی کاملاً قابل محاسبه است و به برنامه‌های راهبردی بلندمدت جمهوری اسلامی ربط دارد.

وی افزود: کشورها هر ساله امتیازی از شاخص پیچیدگی اقتصادی می‌گیرند. اگر کشورها بر اساس پیچیدگی‌های فناوری محصول تولید و صادر کرده باشند، امتیاز بالاتری می‌گیرند و هر چه به سمت خام فروشی بروند و ارزش افزوده ایجاد نکنند، ضریب منفی می‌گیرند.

معاون پژوهشی وزارت علوم با بیان اینکه آخرین رتبه‌بندی شاخص پیچیدگی اقتصادی مربوط به سال ۲۰۲۱ است؛ گفت: کشورهایی که منابع طبیعی ندارند، مثل ژاپن در شاخص پیچیدگی اقتصادی رتبه اول را کسب کرده‌اند.

وی توضیح داد: تولید ناخالص داخلی ژاپن ۳ تریلیون دلار و تولید ناخالص داخلی چین ۵ تریلیون دلار است. این کشورها منابع خودشان را نفروخته‌اند، بلکه ارزش افزوده ایجاد کرده‌اند. اینکه ما رتبه ۸۰ هستیم نشان می‌دهد که صادرات ما بر اساس پیچیدگی اقتصادی کمتر بوده و بیشتر محصولات خام صادر کرده‌ایم.

وی خاطرنشان کرد: در ۲۰۲۱ رتبه ما در شاخص پیچیدگی اقتصادی ۴ رتبه ارتقا داشته است و دلیل آن فروش محصولات پتروشیمی است. چون در تولید محصولات پتروشیمی مقداری پیچیدگی اقتصادی داریم، چند رتبه ارتقا پیدا کردیم. صنعتی مانند پوشاک پیچیدگی فناوری، امتیاز زیادی ندارد ولی صنایعی مثل دارو، بیوتکنولوژی، هواپیما و ماشین‌های پیچیده امتیازآوری دارد.

صالحی به بررسی پیچیدگی اقتصادی کشورهایی مثل ژاپن در سال ۱۹۶۲ پرداخت و گفت: ژاپن سال ۱۹۶۲ حوزه‌های پیچیدگی اقتصادی زیادی نداشته ولی در سال ۲۰۲۰ شروع به قرارگیری در خوشه‌هایی کرده که پیچیدگی زیادی دارند و به همین دلیل در رتبه اول پیچیدگی اقتصادی قرار گرفته است. کشور کره جنوبی نیز چنین شرایطی داشته است.

وی تاکید کرد: نمی‌خواهم نتیجه بگیرم که این کشورها خوب هستند و ما بد هستیم. به دنبال این هستم که بگویم ما دانشگاهیان و تصمیم گیرندگان در حوزه پیچیدگی اقتصادی چه اقداماتی باید انجام دهیم.

معاون پژوهشی وزارت علوم گفت: هر چه با موضوعاتی که پیچیدگی بیشتر دارند، فاصله را کم‌تر کنیم، زودتر می‌توانیم به رتبه بالاتر در پیچیدگی اقتصادی برسیم. این نیاز به سال‌ها برنامه‌ریزی دارد و یک‌شبه اتفاق نمی‌افتد. در حوزه پتروشیمی برنامه‌ریزی شده که الان ما در حال صادرات محصولات پتروشیمی هستیم. دلیل اینکه ما را در حوزه پتروشیمی تحریم نمی‌کنند این است که به ما نیاز دارند ولی در حوزه‌های دیگر تولیدکننده زیاد است.

وی افزود: شرایط ایران در سال ۲۰۲۰ مشابه دهه ۱۹۰۰ کشورهایی است که تازه در حال اقدام پیچیدگی اقتصادی بودند. اگرچه در ایران در حوزه دارو و پتروشیمی اتفاقات مثبتی افتاده است ولی هنوز را زیادی در پیش داریم.

صالحی به تفاوت اشتغال دانش‌آموختگان وزارت بهداشت و وزارت علوم اشاره کرد و گفت: بازار وزارت بهداشت دست خودش است ولی بازار فارغ‌التحصیلان وزارت علوم دست ما نیست. برخی عنوان می‌کنند که چرا مشکل محیط زیست و یا اقتصاد را حل نمی‌کنید؟ مگر محیط زیست و اقتصاد دست ماست؟ هر جایی که از ما خواسته شده، اتفاقات خوبی افتاده است.

وی به وظایف آموزش عالی در این زمینه اشاره کرد و گفت: وظیفه ما رساندن افراد به بازار است. ما افراد را برای بازار تربیت می‌کنیم. در جوامعی که پیچیدگی اقتصادی کمی دارند، شبیه بودن انسان‌ها به یکدیگر مشکلی ندارد ولی جوامع با پیچیدگی اقتصادی بالا، انسان‌های نیاز دارد که مثل هم نباشند چرا که هر فرد مسؤولیت و وظیفه خاص خودش را دارد. بنابراین در آموزش عالی انسان‌هایی با وظیفه ویژه باید تربیت کرد.

معاون پژوهشی وزارت علوم به رابطه بازار، تکنولوژی و پژوهش اشاره کرد و گفت: ژاپن اول در بازار موفق است، بعد در تکنولوژی و بعد در پژوهش موفق است. بسیاری از کشورهای پیشرفته چنین الگویی دارند و بازار را به دست کسی دادند که افراد را تربیت می‌کند؛ یعنی همان کاری که ما انجام ندادیم.

صالحی به جایگاه ایران در حوزه پژوهش اشاره کرد و گفت: با افتخار میگویم ما سال‌هاست که در پژوهش جلوتر از تکنولوژی و بازار هستیم. برخی می‌گویند پژوهش ما مرتبط با تکنولوژی و بازار نیست. در صورتی که اینگونه نیست. این نتیجه‌گیری اشتباهی است. پژوهش ما بسیار جلوتر از پیچیدگی اقتصادی است. ما می‌توانیم پاسخ پیچیدگی‌های اقتصادی بیسیار بالاتری را بدهیم.

تمام قد از حوزه پژوهش دفاع می‌کنم

وی با اشاره به سرمایه‌گذاری ترکیه در بخش تکنولوژی و بازار گفت: نباید بی‌انصافی باشیم و تاثیر تحریم را نادیده بگیریم. تحریم‌ محدودیت‌های بسیار ی برای ما ایجاد کرده است ولی دانشگاه‌های ما مغلوب تحریم‌ها نشده‌اند و کار خود را به خوبی انجام داده‌اند.

معاون پژوهشی وزارت علوم اظهار کرد: ما در حال ترسیم نقشه خروجی علمی ایران در سال‌ها مختلف هستیم و می‌خواهیم آن را با نقشه تکنولوژی کشور تطابق دهیم تا ببینیم تکنولوژی و پژوهش کجا تلاقی کرده، کجا فاصله دارند و کجا علم در خدمت تکنولوژی آمده است.

وی با بیان اینکه ما در سطوح بالایی در حال پژوهش هستیم، گفت: دانشگاه‌های ما در بالاترین سطح افراد را تربیت می‌کنند ولی بازار ما به خاطر کشش کم، آن را درک نکرده است. اینکه دانش‌آموختگان ما در بهترین بنگاه‌ها و بازارهای دنیا جذب می‌شوند، موید همین موضوع است. برخی ممکن است عنوان کنند، کمی سطح خود را پایین بیاورید تا راحت‌تر افراد جذب بازار شوند. ما هیچگاه سطح علمی پژوهشی افراد را پایین نمی‌آوریم.

صالحی با تاکید اتصال افراد و بنگاه‌ها و افزایش کشش بازار گفت: اقداماتی همچون بورس‌های مختلف مثل بورس دانش، بورس خودروسازی و…، اشتغال ۱۲۰ هزار نفر در شرکت‌های پارک های علم و فناوری برنامه‌ریزی در همین راستا است. ما این اقدامات را انجام می‌دهیم ولی این را باید به ذهن تصمیم‌گیران در کشور بدهیم.

وی تصریح کرد: فروش حامل های انرژی دیگر برای کشور درآمدزا نیست. با توجه به افزایش هزینه‌ها، هزینه استخراج مواد خام با پول فروش آن برابرای خواهد کرد و نمی توان از خام‌فروشی پول کسب کرد.

معاون پژوهشی وزیر علوم گفت: نمودار کشورهایی مثل تایلند، سریلانکا، برزیل نشان می دهد که این کشورها به سمت پیچیدگی اقتصادی حرکت کرده‌اند. نمودار پیچیدگی اقتصادی تایلند، همانند ۱۵ سال پیش چین است و به این سمت حرکت می‌کند.

صالحی گفت: العلم سلطان یعنی آینده در دستان ماست. اگر نتوانیم به پیچیدگی‌های اقتصادی کمک کنیم نمی‌توانیم در آینده سری در سرها در بیاوریم و اگر نتوانیم درست برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری کنیم و نتوانیم افراد را به بازار متصل کنیم، اتفاقات خوبی نخواهد افتاد.